1316 : రివ్యూ!

 

        అమితాబ్ బచ్చన్ నేవీ కెప్టెన్. సముద్రం మీద ఒక ప్రమాదం ముంచుకొచ్చినప్పుడు షిప్పులోని 300 మంది ప్రాణాలని  పణంగా పెట్టి పారిపోతాడు. దీంతో అత్యంత నీచుడైన పిరికివాడుగా ముద్రవేసుకుంటాడు. సమాజం, కుటుంబం అతడ్ని బహిష్కరిస్తుంది. ఆ తప్పు చేసిన ఆపరాధభావంతో కుమిలిపోతూ, గతాన్ని మర్చిపోవడానికి  బొగ్గు గనుల్లో  కార్మికుడుగా చేరతాడు. శశికపూర్ ఆ గనుల్లో ఇంజనీర్. శశికపూర్ తో అమితాబ్ స్నేహం చేస్తాడు. అమితాబ్ కి నిద్రపోవాలని ప్రయత్నించిన ప్రతిసారీ  గతం వెంటాడుతూంటుంది. శత్రుఘ్న సిన్హా పారిపోయిన ఖైదీ. గని కార్మికుడుగా చేరి రహస్య జీవితం గడుపుతూంటాడు. అయినా నేర బుద్ధి పోనిచ్చుకోక తోటి కార్మికుల్ని ఇబ్బంది పెడుతూంటే అమితాబ్ ఎదుర్కొంటాడు. ఇలాటి ఒక సంఘటనలో శత్రుఘ్న గాయపడితే అమితాబ్ అతడ్ని శస్త్ర చికిత్సకి రాఖీ దగ్గరికి తీసుకుపోతాడు. రాఖీ అక్కడ డాక్టర్. అక్కడ అమితాబ్ శత్రుఘ్న కి రక్తదానం చేస్తాడు. అలా శత్రుఘ్న అమితాబ్ స్నేహితుడవుతాడు.

        ప్రేమ్ చోప్రా బొగ్గుగనుల కాంట్రాక్టర్. ఇతను నాసిరకం పరికరాలతో, అరకొర వైద్య సామాగ్రితో, ఇతర సౌకర్యాల కొరతతో, కార్మికుల జీవితాల్ని కష్టతరం చేస్తాడు. అమితాబ్, శశి, శత్రుఘ్న ఇతడి దురాగతాలకి వ్యతిరేకంగా ఏకమవుతారు. ప్రేమ్ చోప్రా విలనీ భూగర్భంలో వరద ముప్పుకి దారితీస్తుంది. గనుల్లో విరుచుకు పడుతున్న జలాల్లో చిక్కుకున్న వందలాది కార్మికుల ప్రాణాలు అమితాబ్ కి  తిరిగి ఆ నాటి షిప్పు ఘటనని కళ్ళముందుకి తెచ్చి పెడతాయి. జీవితం వృత్త సమానం. పాత కళంకాన్ని తుడిచి వేసుకునే అవకాశాన్ని జీవితం ఎప్పుడూ ఇస్తుంది...

        

కథానాయకుడు అమితాబ్ కి పాప విముక్తి కల్గించే ఈ కదిలించే కథ 1978 నాటి ‘కాలా పథ్థర్’ లోనిది. సలీం -జావేద్ రచన, యశ్ చోప్రా దర్శకత్వం. 1975 లో ఝార్ఖండ్ లోని ఛాస్నాలా బొగ్గుగనుల్లో 375 మంది కార్మికుల ప్రాణాల్ని బలిగొన్న దుర్ఘటన దీనికాధారం. ఇది డిజాస్టర్ జానర్ మూవీ.

          

తెలంగాణా మణిహారమైన, దేశంలోనే పెద్దదైన, సింగరేణి బొగ్గు గనులు ఏర్పాటై వంద సంవత్సరాలు పూర్తయిన సందర్భంగా  ‘దసరా’ సినిమా నేచురల్ స్టార్ నాని ఫ్యాన్స్ కి పండగే. ఇది బొగ్గుగనుల కార్మికుల జీవితాల గురించి గాక, ఫ్యాన్సుకి కిక్కునిచ్చే మద్యపానం కథగా బాగా అలరిస్తోంది. కాలమహిమ. తెలంగాణా సినిమా ఇలా ఎదుగుతోంది. కానీ ఫ్యాన్స్ కేం కావాలో అదిచ్చారు నాని, కొత్త దర్శకుడు. ఎలా వుందని కాదు, ఆడిందా లేదా అన్నదే లెక్క. ఐమాక్స్ నుంచి బయటికొచ్చిన ప్రేక్షకుల్లో ఇద్దరు 16-17 ఏళ్ళ లోపు టీనేజర్లు మైకు ముందు కొచ్చి చేసిన కామెంట్లు లెక్కలోకి తీసుకోనవసరం లేదు. దర్శకుడికి కథ చేసుకోవడం రాలేదనీ, ఎవరైనా పెద్ద దర్శకుడితో కథ చేయించుకుని వుండాల్సిందనీ అప్పుడే అంతంత పెద్ద మాటలనేశారు. వీళ్ళనేమనాలి? ఏ లోకంలో వున్నారు వీళ్ళు? ఈ బాల మేధావుల్ని వెంటనే నిషేధించాలి.

        

త్రాగుట తెలంగాణా సంస్కృతి అని చెప్తున్నారు. ఈ సంస్కృతి ఆధారంగా ఈ సినిమా తీశారు. దీనికి సింగరేణి కాలరీస్ బ్యాక్ డ్రాప్ పెట్టుకున్నారు. దీంతో ఏ సంబంధం లేకుండా మద్యపానం కథ చేశారు. అలాంటప్పుడు గ్రామంతో బాటు తాగుబోతుల సిల్క్ బార్ సెట్స్ ఇంకెక్కడైనా చూపించొచ్చు. సింగరేణి దేనికి? ఇలాటి సందేహాలొస్తే అది సినిమా పరిజ్ఞాన మన్పించుకోదు.

        

గోదావరి ప్రాంతంలో బాటసారులు వంట కోసం కట్టెలు ముట్టించినప్పుడు, పొయ్యికి పెట్టిన రాళ్ళు ఎర్రగా కాలడం చూడడమే సింగరేణి బొగ్గు గనుల అంకురార్పణకి ఆవిష్కరణ. బొగ్గు పడింది, ప్రభుత్వం బాగు పడింది. సినిమాలో మందు పడింది, కలెక్షన్ పండింది. సినిమా విడుదల రోజున పొద్దున్నే శ్రీరామ నవమికి పూజ చేసుకుని వెళ్ళే ఫ్యాన్స్ కి మాంఛి మందు మైకం. త్రాగుట తెలంగాణా ఆట. ఇక వూరూరా సిల్కు బార్సు నెలకొల్పుట. పురస్కారాలు పంచుట.

హిట్టయ్యాక ఇంతే!

    ఫ్యాన్స్ కేం కావాలో అదివ్వడమే సినిమా పని. సినిమా హిట్టయ్యాక ఇచ్చిన మద్యపానం ప్యాకేజీ లోపల విషయం ఎలా వుందన్నది అనవసరం. ఇచ్చిన విషయం లోంచే నేర్చుకోవాల్సిన విషయాలున్నాయి, ఇవి తెలుసుకోవడం సమాచార హక్కు చట్టం కింద మన ధర్మం.

        

చిన్నప్పుడు నాని, కీర్తి, దీక్షిత్ ఒక జట్టు. పెద్దయ్యాక కీర్తి టీచర్. నాని దీక్షిత్ తో కలిసి గూడ్స్ లో బొగ్గులు దొంగిలించి సిల్క్ బార్ లో తాగుతాడు. తను పిరికివాడు. తాగితేనే ధైర్యం వచ్చి కొడతాడు. నాని, దీక్షిత్ ల మధ్య గాఢ స్నేహం. కీర్తితో నానికి మానసిక ప్రేమ. కీర్తికి దీక్షిత్ మీద భౌతిక ప్రేమ. దీంతో నానికి మూగ వేదన. వూళ్ళో ఏర్పాటైన సిల్క్ బార్లో గ్రామస్థులు తాగుడుతో, కుటుంబ సమస్యలతో అల్లకల్లోలంగా జీవిస్తూ వుంటారు. నానికి చిన్నప్పటి నుంచి కీర్తి అంటే మానసిక ప్రేమే కానీ ఆమె దీక్షిత్ ని భౌతికంగా ప్రేమిస్తోందని తెలుసుకుని -తన మానసిక ప్రేమని చంపుకుని - వాళ్ళిద్దరికీ పెళ్ళి జరిపించాలని నిశ్చయించుకుంటాడు.

        

గ్రామంలో సముద్రకని, అతడి కొడుకు షైన్ చాకో ఇద్దరూ సాయి కుమార్ రాజకీయ ప్రత్యర్ధులు. పంచాయితీ ఎన్నికల్లో సాయికుమార్ దీక్షిత్ ని నిలబెడతాడు. దీక్షిత్ గెలుస్తాడు. షైన్ చాకో ఓడిపోతాడు. దీక్షిత్ కీ కీర్తికీ పెళ్ళయిపోతుంది. పెళ్ళి రోజు రాత్రి షైన్ చాకో ముఠా దీక్షిత్ ని నాని కళ్ళ ముందే చంపేస్తారు. దీంతో నాని షైన్ చాకో మీద పగబడతాడు...

        

ఈ ఫస్టాఫ్ కథలో నాని పిరికి వాడు, పాసివ్ క్యారెక్టర్. దీక్షిత్ యాక్టివ్ క్యారెక్టర్. కథని అతనే లీడ్ చేస్తూంటాడు. కీర్తితో ప్రేమ, క్రికెట్లో గెలుపు, బార్ లో క్యాషియర్ ఉద్యోగం, సర్పంచ్ గా గెలుపు, కీర్తితో పెళ్ళి - ఈ ప్రధాన ఘట్టాలన్నీ అతడి మీదే వుంటాయి. ముఠా బారి నుంచి నానిని కాపాడుతూ చనిపోయే ఘట్టం కూడా.

        

ఈ కథలో విలన్ షైన్ చాకోని సీత (కీర్తి) మీద కన్నేసిన రావణుడిలా చూపించారు. నాని రాముడికి హనుమంతుడిలా వుండిపోయాడు. కానీ రాముడ్ని పోగొట్టుకున్న సీతకి హనుమంతుడి (నాని) తో పెళ్ళి జరిపించేశారు! ఈ పిచ్చి కథ ప్రేక్షకులకి నచ్చి తీరాలి. ‘ముత్యాల ముగ్గు’ రామాయణమే, ‘గోరంత దీపం’ రామాయణమే. ఇలాటి రామాయణం కాదు.

        

దీక్షిత్ చనిపోయే ఘట్టం... తాగితేనే ధైర్యంవచ్చి కొట్టే నాని, దీక్షిత్ మీద దాడి జరుగుతున్నప్పుడు తాగి వుండి కూడా ముఠా మీద తిరగగబడక, దీక్షిత్ తనని కాపాడుతూంటే పారిపోతూంటాడు. ముఠా దీక్షిత్ ని చంపేస్తుంది.

        

ముఠా ఎవర్ని చంపడానికొచ్చింది? బార్ లో నాని వుంటాడు. బార్ మీదికి ముఠా వచ్చినప్పుడు దీక్షిత్ అప్పుడే అక్కడికొస్తాడు. దీక్షిత్ శోభనం రాత్రి కీర్తిని వదిలి బార్ లో నాని దగ్గరికి ఎందుకొచ్చాడు? ముఠా దీక్షిత్ ని చంపాలనుకుంటే అతడి ఇంటి మీది కెళ్ళకుండా నాని కోసమన్నట్టుగా బార్ కెందు కెళ్ళారు?

        

తాగితే చెలరేగిపోయే నాని దీక్షిత్ తనని కాపాడుతూంటే అతడి వెంట వురకడమే తప్ప ముఠా మీద దాడి ఎందుకు చేయలేదు? హీరోయిన్ ని కాపాడడానికి హీరో ఆమె చేయి పట్టుకుని లాక్కెళ్తున్నట్టు, దీక్షిత్ నాని చేయి పట్టుకుని అలా వురకడమేమిటి? అంటే నాని కావాలనే ముఠాని ఎదుర్కోలేదా? ముఠా దీక్షిత్ ని చంపేస్తే కీర్తి తనకి దక్కుతుందని తెలివిగా ఆలోచించాడా?

మరిన్ని పాసివ్ గైడెన్సులు

        పాసివ్ క్యారెక్టర్ నాని సెకండాఫ్ లో షైన్ చాకో, దీక్షిత్ ని రాజకీయ కక్షతో కాకుండా, కీర్తి మీద కన్నేసి చంపాడనీ తెలుసుకుని కీర్తికి తాళి కట్టేస్తాడు! కీర్తి ఎవడో ఒకడు మగాడి సొత్తుగా వుండాలన్నట్టు. ఆమె ఇంకా భర్తని పోగొట్టుకున్న బాధలో వుండగానే. ఆమె కూడా ఆ తాళిని తెంచి పారెయ్యకుండా, దీక్షిత్ తో చైల్డ్ హుడ్ లవ్ లేదు గివ్ లేదన్నట్టు నానితో వెళ్ళిపోవడం. ఈమెది కూడా సెల్ఫిష్ క్యారెక్టరయింది.

        

ఇక్కడ కథ అయిపోయినట్టే. తర్వాత అమ్మ చెప్పిందని నాని అస్త్రసన్యాసం చేసినప్పుడూ కథ అయిపోయినట్టే. షైన్ చాకో భార్య చెప్తే దీక్షిత్ హత్యకి కారణం తెలియడం, అమ్మ చెప్తే అస్త్ర సన్యాసం చేయడం వంటివి నాని పాసివ్ క్యారెక్టరైజేషన్ కి అదనపు హంగులు. పాసివ్ క్యారెక్టర్లు సృష్టించాలనుకునే వాళ్ళకి గైడెన్స్.

        

చివరికి అస్త్రసన్యాసం చేసిన నానికి చాకో తో పనే లేదు. కథ అయిపోయింది కాబట్టి. చాకోకే నానితో పనుంది. అతడ్ని చంపి రెండు సార్లు పెళ్ళయిన కీర్తిని దక్కించుకోవడానికి. కీర్తికీ అభ్యంతర ముండనవసరం లేదు. ఒకసారి బానిస ఎప్పటికీ బానిసే. ఇక నాని ప్రారంభించాల్సిన క్లయిమాక్స్ తను పాసివ్ కాబట్టి తను ప్రారంభించకుండా చాకో ప్రారంభిస్తాడు. ఇలా చాకో యాక్షన్ తీసుకుంటే- ఎజెండా అతను సెట్ చేస్తూంటే- ఆ ట్రాప్ లో పడ్డ పాసివ్ నాని, దానికి రియాక్షన్ ఇస్తాడు పాసివ్ కాబట్టి. ఇక దసరాకి రావణ దహనంతో బాటు చాకో మరణం పూర్తి.

ఏది భావోద్వేగం

    బాలమేధావులు చెప్పిందేమిటాని ఆలోచిస్తే పై విధంగా వచ్చింది. మనం రాయాలి కాబట్టి ఆలోచిస్తాం, లేకపోతే అవసరమేముంది. ఏదో చూపింది చూశామా, ఇంటికెళ్ళి పడుకున్నామా ఇంతే. వారం రోజులుగా ఏం రాశాడా అని పాఠకులు బ్లాగుని క్లిక్కు మీద క్లిక్కు చేసి చూస్తున్నారు. క్లిక్కులతో బ్లాగు పగిలిపోయేట్టుంది. చివరికి బద్ధకం వదిలించుకుని లేటుగా చూసి లేటుగా రాశాం.

       

‘కాలా పథ్థర్’ అమితాబ్ మీద కథ. పాప విముక్తి కోసం అల్లాడే ఇన్నర్ జర్నీ, గని కార్మి కుల కోసం పోరాటం అతడి ఔటర్ జర్నీ. ఇందులో ఈ రెండు త్రెడ్స్ ని డిస్టర్బ్ చేసే లవ్ లో సమస్యలు, ట్రయాంగులర్ లవ్ సమస్యలు, ఫ్రెండ్ షిప్పుల్లో సమస్యలు వుండవు. ఇది డిజాస్టర్ జానర్ మూవీ. అమితాబ్ కి రెండు డిజాస్టర్ లు - సముద్రం మీద షిప్పుతో, గనుల్లో వరదతో. కాబట్టి అమితాబ్ కి రాఖీతో సాఫీ ప్రేమ. శశి కపూర్ కి పర్వీన్ బాబీతో, శత్రుఘ్న సిన్హాకి నీతూ సింగ్ తో సాఫీ ప్రేమలు. కథలో భావోద్వేగం ప్రేమలతో కాదు, స్నేహాలతో కాదు. భావోద్వేగం చెదిరిపోకుండా ఏకధాటిగా, బలంగా వుండాల్సింది ప్రధాన కథ అయిన అమితాబ్ అంతర్ సంఘర్షణతో, విపత్తులో గని కార్మికులతో. హై డ్రామా ఇక్కడుంది, స్టార్లు ముగ్గురి హీరోయిజాలూ, ఆత్మబలి దానాలూ అన్నీ ఇక్కడే. దీంతోనే  భావోద్వేగం. ఇలాగే వుంది సినిమాలో. చివరికి ఇన్నర్, ఔటర్ జర్నీలు విజయవంతంగా ముగించుకునన్న అమితాబ్ మెచ్యూర్డ్ క్యారెక్టరవడం ఉత్తమ కథా లక్షణం ప్రకారం జరిగిన ప్రక్రియ.

        

‘దసరా’ లో ఏ భావోద్వేగం పట్టుకోవాలి? ఫ్రెండ్ షిప్పా? లవ్వా? రాజకీయమా? కులతత్వమా? మద్యపాన సమస్యా? రామాయణం ఫీలవ్వాలా? ...రాముడు పది హిట్లు కొడితే రావణుడు చచ్చిపోలేదు. రావణ దహనమంత ఈజీ కాదు. హిట్లు కొట్టిన కొద్దీ తలలు పుట్టుకొస్తున్నాయి. ఇలా ఈ కలుపుతో కాదని, మూలం మీద కొట్టాలని, బ్రహ్మాస్త్రంతో ఛాతీ మీద కొట్టి నేల కూల్చాడు. ‘దసరా’ లో భావోద్వేగాలన్నీ కలుపు మొక్కలే.  ‘కాలా పథ్థర్’ లో భావోద్వేగం రాముడు వేసిన బ్రహ్మాస్త్రం. కానీ ఏ బ్రహ్మాస్త్రమూ లేకపోయినా ‘దసరా’ సూపర్ హిట్టయ్యింది. కాబట్టి దీన్ని ఆదర్శంగా తీసుకుని, కలుపు మొక్కలతో ఆధునిక తెలుగు సినిమాలు ఇలాగే నిర్మించుకోవచ్చు. ఆప్ట్రాల్ బాక్సాఫీసుని మించిన కొలమానం లేదు.

—సికిందర్

1315 : రైటర్స్ కార్నర్

            "అన్ని కథలూ ఒకే ఆకారంలో వుండడానికి కారణముంది - అదేమిటంటే భౌతిక, రసాయన, జీవశాస్త్రాల సమ్మిశ్రమమైన మానవ మనస్సు అంతర్గత వ్యక్తీకరణ అయిన ఒక స్ట్రక్చర్ లో ఆ కథలు వుంటాయి కాబట్టి” —జాన్ యార్క్

        

    బ్రిటన్ లో జాన్ యార్క్ 30 సంవత్సరాలుగా స్క్రీన్ ప్లేల్లో రచయితల పనిని వీక్షించడంలో, విశ్లేషించడంలో విశేష పాత్ర పోషిస్తున్నారు. ఆయన కథల్ని రూపొందించే విధానం అన్ని కథలూ ఒక ఏకీకృత ఆకృతిని కలిగి వుంటాయన్న ఆయన థియరీ ప్రకారం వుంటుంది. మునుపటి ట్యూటర్లు కథలు ‘ఎలా’ పనిచేస్తాయన్న దానిపై దృష్టి పెడితే, జాన్ యార్క్ విధానం కథలు ‘ఎందుకు’ పనిచేస్తాయన్నదానిపై దృష్టి పెడతారు. ఎందుకంటే అవి మనం ప్రపంచాన్ని అర్థం చేసుకునే విధానాన్ని ప్రతిబింబిస్తాయి. ‘ఇన్ టు ది వుడ్స్’ ఆయన రాసిన పుస్తకం. ఈ పుస్తకంలో ఆయన కథా రచనా విధానాన్ని, సమస్యల్ని, పరిష్కారాల్ని చర్చిస్తారు. ఆయన ఇచ్చిన ఒక ఇంటర్వ్యూలో ఆయన కొన్ని ఆసక్తికర విషయాలు వెల్లడించారు. అవేమిటో చూద్దాం...

        మీ పుస్తకం, ‘ఇన్‌ టు ది వుడ్స్’ లో  కథా నిర్మాణం మానవ గ్రహణశక్తికి కఠినంగా వుందని, అన్ని కథలు తప్పనిసరిగా ఒకే విధంగా వుంటాయనీ మీరు వాదించారు. ఎందుకంటే అవి మనం ప్రపంచాన్ని అర్థం చేసుకునే విధానాన్ని ప్రతిబింబిస్తాయి.  స్టోరీ టెల్లింగ్‌పై మీకీ  అవగాహనని ఏర్పరిచిన మీ ప్రారంభ ప్రభావాలలో కొన్ని ఏమిటి?

        మా అమ్మ అస్తమానం కథల్ని చదివి వినిపించేది. నాకు తగినంత వయస్సు వచ్చాక, ఆమె చాలా థ్రిల్లింగ్ మలుపు దగ్గర కథ చెప్పడం ఆపి, మిగతాది నువ్వే చదువుకో అని పుస్తకం మీద పడేసేది. ఆ థ్రిల్లింగ్ మలుపు తర్వాత ఏం జరిగిందన్న కుతూహలం కొద్దీ నేను చదవడం మొదలెట్టే వాడ్ని. అలా నాకు పుస్తకాలు చదవడం అలవాటయింది. మొదట కామిక్స్ లో తలదూర్చాను. ప్రధానంగా మార్వెల్ సిరీస్. ఆపై ఆనాటి బ్రిటిష్ థ్రిల్లర్ రచయితలు - అలిస్టర్ మెక్లీన్, హేమండ్ ఇన్స్, ఇయాన్ ఫ్లెమింగ్ నవలలు చదివాను. ‘సాహిత్యం’ వైపు కొంచెం తర్వాత వచ్చాను. సాహిత్యంలో మార్క్ ట్వైన్ రచనలు నాపై తీవ్ర ప్రభావాన్ని చూపాయి. ఇవీ నాకు కథా రచన పట్ల అవగాహనని ఏర్పర్చిన సాధనాలు.

        

            వర్ధమాన స్క్రీన్ రైటర్లు తమ నైపుణ్యాన్ని మెరుగుపరచుకోవడానికి ఏం చదవాలంటారు?

        వీలైనన్ని ఎక్కువ స్క్రీన్‌ప్లేలు చదవాలి. ఇప్పుడు చాలా వరకు ఇంటర్నెట్‌లో ఉచితంగా అందుబాటులో వున్నాయి.  స్క్రీన్ రైటింగ్ కోర్సు మీద పుస్తకాలు చదవాలి. ఒకటి గుర్తు పెట్టుకోవాలి. మీకు చదవడానికి సమయం లేకపోతే, రాయడానికీ సమయం (విషయం కూడా) వుండదన్న స్టీఫెన్ కింగ్ మాట గుర్తుంచుకోవాలి. మీరు రాయని సమయంలో తింటూంటే, లేదా నిద్రపోతూంటే అప్పుడూ చదవాలి. మీకు ఆసక్తి వున్న జానర్స్ మాత్రమే కాదు, ఎప్పుడూ చదవని జానర్స్ కూడా చదవాలి. అది మనస్సుని విశాలం చేస్తుంది. స్ఫూర్తినిస్తుంది. ఏది స్వీకరించాలో, ఏది కూడదో విచక్షణ నేర్పుతుంది. ఇతర వ్యాపకాలతో అతి తక్కువ సమయం గడపాలి. మీరెంత మీతో మీరు గడిపితే అంత మీ లోపలినుంచి డీప్ నాలెడ్జితో విషయం బయటికొస్తుంది.

         

        అనుభవం లేని రచయితలు తమ కథల్ని రూపొందించేటప్పుడు చేసే అత్యంత సాధారణ తప్పు ఏమిటి?

        పేలవమైన కథనం, నమ్మశక్యం కాని మలుపులు. ఇవి ప్రధానంగా కన్పించే తప్పులు. కథనానికి ఎల్లప్పుడూ పాత్రల మధ్య ఎక్కువ సంఘర్షణ అవసరం. మలుపులకి మార్పుని తిరస్కరిస్తే ఏర్పడే పరిణామాల్ని తెలిపే పాత్రల ముఖాముఖీ అవసరం. ఇంకా పాసివ్ పాత్రలు రాయడం సర్వసాధారణంగా చేస్తున్న తప్పు. అసంఖ్యాక స్క్రిప్టుల్లో సంఘటనలు ప్రధాన పాత్రకి జరుగుతున్నట్టుగా రాస్తున్నారు, ప్రధాన పాత్రే సంఘటనల్ని సృష్టించాలని గుర్తించడం లేదు. దీంతో పాసివ్ రియాక్టివ్ ప్రధాన పాత్రలు ఉత్పన్నమవుతున్నాయి. ప్రధాన పాత్రల ఈ లోపం వల్ల కథ ముందుకు సాగని పరిస్థితి వుంటోంది. ఇలా ప్రధాన పాత్రని తీసేసినా కథలో తేడా ఏమీ రాదు. ప్రధాన పాత్రకి ఓ లక్ష్యం వుండాలి, ఆ లక్ష్యం కోసం పనిచేయాలి. లేకపోతే కథ రాసి ఏం ఉపయోగం?

        

           మీరు పనిచేసిన చలనచిత్రాల్లో, టీవీ సిరీసుల్లో మీరు గర్వపడేవి ఏవి?

        నేను ఎల్లప్పుడూ ‘షేమ్ లెస్’ నీ, ‘లైఫ్ ఆన్ మార్స్’ నీ గర్వించే సినిమాలుగా భావిస్తాను. ఎందుకంటే అవి కాలీన స్పృహతో వున్నాయి. ఒక ఛానెల్లో ‘సెక్స్ ట్రాఫిక్’ అనే సినిమా చేశాను. అది నాకు పై మెట్టు అయింది. అలాగే ‘ఈస్ట్ ఎండర్స్’ సిరీస్ రాసినందుకు గర్వపడతాను.  

        

          మీ ‘స్క్రిప్ట్ డెవలప్‌మెంట్ కి కథా సూత్రాలు’  కోర్సు చెప్పండి. ఈ కోర్సు ద్వారా మీరేం చెప్తున్నారు?

        ప్రస్తుతం ఎడిటర్లు, స్క్రిప్ట్ రీడర్లు, డెవలప్‌మెంట్ అసిస్టెంట్లు, స్టోరీలైనర్లు లేదా రచయితలకి నోట్స్ ఇవ్వాల్సిన ఎవరైనా స్క్రిప్ట్ ఎడిటింగ్ నైపుణ్యాలని పెంపొందించుకునేందుకు ఉద్దేశించిన కోర్సు ఇది.  స్క్రిప్ట్ ఎడిటింగ్‌లోకి వెళ్ళాలనుకునే స్క్రీన్ రైటర్‌లకి  ఇది అద్భుతమైనది. ఇది కథా నిర్మాణపు మెకానిక్స్ పట్ల, మరింత బలమైన కథల రూపకల్పన పట్లా అవగాహన ఏర్పరచి, వాటిని ఆచరణాత్మకంగా కథలకి వర్తింప జేసేందుకు తోడ్పడుతుంది. ఒకరు రాసినా, ఎడిట్ చేసినా మంచి కథ కోసమే. అలాంటప్పుడు ఈ కోర్సుని ఎందుకు అభ్యసించకూడదు. అభ్యాసం అవసరం లేదనడం, వాద్యకారుడ్ని సంగీతం నేర్చుకోవద్దని చెప్పడం లాంటిదే.

        

    ఒక రచయిత తన కథపై స్పష్టత సాధించడంలో సహాయపడడానికి మంచి స్క్రిప్ట్ ఎడిటర్‌పై ఆధారపడతాడు. కాబట్టి ఎడిటర్‌కి కథలపై ఎంత ఎక్కువ పట్టు వుంటే అంత మంచిది. ప్రొడక్షన్ సమస్యలు కొన్నిసార్లు కథల్ని అష్టవంకర్లు తిప్పడానికి దారితీయవచ్చు. కాబట్టి ఎడిటర్‌గా మొదట కథ ఏమిటో తెలుసుకోవాలి. ఆపై దానిని కాపాడుతూనే సరసమైనదిగా, ప్రొడక్షన్ కి అనుకూలంగా, దాని విశ్వసనీయత చెడకుండా   తీర్చిదిద్దాలి. స్క్రిప్ట్ ఎడిటర్ అనే అతను రచయితకి రక్షక కవచంలా పనిచేస్తూ ముందుకి తీసికెళ్ళాలి.

        

        స్క్రిప్ట్ రీడర్లు మెరుగైన నోట్స్ ని ఎలా ఇవ్వగలరు? వాటిని స్వీకరించే రచయితలు ఎలా మెరుగవుతారు?

        అవతలి వ్యక్తి పాత్రలో మిమ్మల్ని మీరు వూహించుకోండి. విమర్శని తిరస్కరించడం అభద్రతని తెలుపుతుంది. దీన్ని అర్థం చేసుకుని సానుకూలంగా మార్చుకోవడం ఇరు పక్షాల పని. రచయితలు తరచుగా సున్నితంగా వుంటారు. వారికి భరోసా అవసరం కానీ ఫీడ్ బ్యాక్ కూడా అవసరం. ఎందుకంటే రచయితలు తమ రచన సృష్టించే లోకంలో వుండిపోయి బయటి నుంచి చూడరు. స్క్రిప్ట్ ఎడిటర్ లేదా రీడర్ కథని గనుక అర్థం చేసుకుంటే - నిజంగా అర్థం చేసుకుంటే - పాత్ర ప్రయాణం, సబ్‌టెక్స్ట్, స్ట్రక్చర్, డైలాగ్ మొదలైన వాటిపై వారి మార్గదర్శకత్వం చాలా విలువైనదిగా మారుతుంది.  ఎందుకంటే ఈ విషయాలన్నీ కథ చెప్పడానికి ఉపయోగపడతాయి.  చెప్పడానికి దృఢమైన, ఆకర్షణీయ కథ లేకపోతే, మిగిలినవన్నీ పక్కదారి పడతాయి. రచయిత దృక్కోణంలో విమర్శ కథని లోతుగా దొలిచేసినట్టు అన్పించి ఆత్మరక్షణకి దిగుతాడు. అందుకని నోట్స్ నిర్మాణాత్మకంగా, సున్నితంగా వుండేట్టు చూసుకోవాలి. ఇది మెరుగైన,  మరింత ఉత్పాదకతతొ కూడిన సంబంధాన్ని ఏర్పరుస్తుంది. రచయిత ఎడిటర్ని విశ్వసిస్తే, వారిద్దరూ కలిసి మరింత మంచి ఫలితాల్ని సాధించవచ్చు.

        
        మీరు స్క్రిప్టుని భావోద్వేగానికి అద్దంలా భావించాలన్నారు. దీన్ని వివరించండి.

        ఒక నిపుణుడైన సర్జన్ కి ఎప్పుడు ఆపరేషన్ అవసరం లేదో తెలిసినట్టు స్క్రిప్ట్ రీడర్ కి కూడా తెలియాలి. కొన్నిసార్లు అతను ఎటువంటి ఆపరేషన్ అవసరం లేని స్క్రిప్ట్స్ చదువుతాడు. ఇతర సమయాల్లో, ‘రచయితకి అద్దం’ వలె వ్యవహరిస్తాడు. తద్వారా తనతోబాటు, ప్రేక్షకుల ఎమోషనల్ ట్రావెల్లోకి రచయితని నడిపిస్తాడు. ఈ ఎమోషనల్ ట్రావెల్ తను ఫీలవుతున్నాడా లేదా తెలుసుకోవడం రచయిత వంతు. తను రాసిన సీనుకి రీడర్  చెప్పిన వేరే ఎమోషన్ (అర్ధం) వస్తూంటే, ఆ సీనుని మార్చడానికి రచయిత సిద్ధపడాలి.

        

        ప్రతీ లైనూ ప్రేక్షకుల్ని కట్టి పడేసేలా రాయడమంటే?

        స్క్రీన్ రైటింగ్‌లో గొప్పగా మారడానికి చాలా సంవత్సరాల సాధన అవసరం. ఈ వృత్తి సంగీత వాయిద్యం లాంటిది. కాబట్టి అంతరాయం లేకుండా ప్లే చేసే శ్రావ్యతని సృష్టించడానికి కృషి చేయాలి. ప్రేక్షకుల్లో ప్రతి ఒక్కరికీ ఒకే లక్ష్యం వుంది. సినిమా బోరు కొడుతూంటే సెల్ ఫోన్ తీసే లక్ష్యాన్ని, అది ఆన్‌లో వుంటే ట్విట్టర్‌ని చూసే లక్ష్యాన్ని నిరోధించే తెలివితో రచయిత రాయాలి. ఒక వాక్యం (లైను) రాస్తే ఇంకో వాక్యం చదివించేలా రాయాలి. అంతే, దీనికి ఇతరుల్ని అనుకరించవద్దు. సొంత వాయిస్ ని కనుగొనాలి. రచయితకి తన స్క్రిప్టుతో తనకి వుండే గొప్ప పరీక్ష ఏమిటంటే, తను రాసిన స్క్రిప్టుని తను వదిలి పెట్టకుండా ముగింపు వరకూ ఏకబిగిన చదవగల్గేడా? మధ్యలో ఆపి నిద్రపోయాడా? ఇది గొప్ప పరీక్ష. నిద్రపోక పోతే ఆ స్క్రిప్టులో ఏదో మ్యాజిక్ వున్నట్టే!

***

 

1313 : సందేహాలు- సమాధానాలు

 

Q : నా కథకు ఓపెనింగ్ సీను పలు విధాలుగా వస్తోంది. దేన్ని తీసుకోవాలో అర్ధంగావడం లేదు. సినిమాకు ఓపెనింగ్ సీను ఇంపార్టెంట్ అంటారు కదా? అసలు ఓపెనింగ్ సీను దేని గురించి వుండాలి? దాన్ని ఎలా రాయాలి?

—కె. వెంకటేష్, అసోసియేట్

A : కథ అనేది కథా నాయకుడు/నాయిక పాత్ర గురించే వుంటుంది కాబట్టి ఓపెనింగ్ సీను ఈ పాత్ర మీద వుంటే  వెంటనే కథ మీద ఇంట్రెస్టు పుడుతుంది. ఓపెనింగ్ యాక్టివ్ గా వుంటుంది. పాత్ర మీద గాక కథ మీద ఓపెనింగ్ సీను వుంటే పాసివ్ గా వుండి ఇంట్రెస్టు పుట్టించదు. ఉదాహరణకి ‘అమిగోస్’ ఓపెనింగ్ సీను ఒక కళ్యాణ్ రామ్ పాత్రని ఇంకో కళ్యాణ్ రామ్ పాత్ర షూట్ చేసి చంపడం గురించి వుంటుంది. ఇది కథ మీద ఓపెనింగ్ సీను. దీంట్లో ఏం ఇంట్రెస్టు పుట్టింది? పైగా ముగింపు తెలిసిపోయింది.

        

విలన్ మీద ఓపెనింగ్ సీను వున్నా అదీ కథ గురించే వుంటుంది. కథ అనేది హీరో పుట్టిస్తే పుడుతుంది. హీరో పుట్టించకుండా కథ వుండదు. హీరో లేకుండా కథ వుండదు. హీరోతోటే కథ. సినిమా సాంతం జరిగేవి హీరో పుట్టించే కథకి పరిణామాలే. హీరో కథ పుట్టించడమంటే హీరో కళ్యాణ్ రామ్, విలన్ కళ్యాణ్ రామ్ ని కాల్చి చంపడం కాదు. అది హీరో పుట్టించిన కథకి ఓ పరిణామం మాత్రమే. పరిణామం అంటే తోక. కథ అనే తల చూపించకుండా తోక ఎలా చూపిస్తారు. పిల్లిని ఫోటో తీయమంటే తలని క్లిక్ చేయకుండా తోకని క్లిక్ చేసి చూపించరు కదా?

‘ఓషన్స్ ఎలెవన్’ (2001) ఓపెనింగ్ సీను హీరో జార్జి క్లూనీ పుట్టించే కథతో వుంటుంది. ఇందులో క్లూనీ జైలు నుంచి విడుదలై వెళ్ళి వెళ్ళి చేసే మొదటి పని కాసినోలో దూరడం. అప్పుడే జైలు నుంచి విడుదలై అప్పుడే కాసినో దోపిడీకి పథకం వేసేస్తున్నాడు. ఒకటి కాదు, మూడు కాసినోల దోపిడీ. ఇది కథ పుట్టించడం కాకపోతే ఏమిటి? కథ పుట్టిస్తూ వెంటనే ఓపెనింగ్ సీను పట్ల ఇంట్రెస్టు రేకెత్తించడం గాకపోతే ఏమిటి? జైలు నుంచి తను కొత్తగా సంపాదించిన స్వేచ్ఛకి తనే హాని కల్గించుకునే విధంగా మరొక నేరానికి పాల్పడడం పాత్ర తెగింపుని తెలియజేస్తోంది. ఇలా పాత్ర స్వభావం కూడా వ్యక్తమవుతోంది

ఇదీ సినిమాలో వున్న ఓపెనింగ్ సీను. కానీ స్క్రిప్టులో వున్న ఓపెనింగ్ సీను వేరే.  స్క్రిప్టులో ఓపెనింగ్ సీనుని రచయిత టెడ్ గ్రిఫిన్ ఈ కింది విధంగా రాశాడు :

GUARD

(calling down hall)

49-J! Open!

The cell door slides open…

Inside the cell: Danny and another INMATE don’t budge; they sit haunched on opposing cots, a small table between them, squaring off over poker hands.

GUARD

Let’s go! Eighteen months ain’t enough for you?

Danny raises a hand to silence him.

DANNY

One card.

The Inmate eyes Danny warily, then deals the top card…

The queen of diamonds. Danny smiles — all business, no gloating — and spreads his hand out.

INMATE

You caught the straight inside.

DANNY

It’s my lucky day.

He stands, straightens his prison jumper, collects the playing cards…

DANNY

So long, Eskimo.

INMATE

So long, kid. Go hang yourself.

Danny steps out to meet the Guard…

DANNY

Thanks for waiting.

        ఈ సీను జార్జి క్లూనీ పాత్ర స్వభావాన్ని వెల్లడిస్తోంది. అతను జైలు గదిలో పేకాడుతున్నాడు. గార్డు వచ్చి నువ్వు విడుదలయ్యావ్, రా బైటికి అన్నా కూడా క్లూనీ పేకాట వదలడం లేదు. ఎవరైనా విడుదలయ్యావ్ అంటే అన్నీ పక్కనబెట్టి బైటికి వురుకుతారు. క్లూనీ పేకాటే ప్రధానంగా వున్నాడంటే జీవితంలో ఫోకస్ అంతా గ్యాంబ్లింగ్ మీదే వుందన్న మాట! ఈ దోపిడీ దొంగ క్యారక్టర్ ఫోకస్ ని, దాంతో దోపిడీల్లో అతనెంత నిష్ణాతుడై వుంటాడో అన్న విషయాన్నీ తెలియజేస్తోందీ ఓపెనింగ్ సీను. కానీ ఇది కథ పుట్టిస్తోందా? లేదు.

        

షో- డోంట్ టెల్ అని సినిమా లాంగ్వేజీ కదా? ఏ విషయాన్నైనా చేతల ద్వారా చూపించాలని, మాటలతో చెప్పడం కాదని అర్ధం. ఇలా మాటలతో చెప్పకుండా క్లూనీ పాత్ర ఎలాటిదో జైల్నుంచి విడుదలయ్యే స్వేచ్ఛని పణంగా పెట్టి ఆడుతున్న పేకాట అనే చేతల ద్వారానే బాగా చూపించాడు రచయిత.

        

అయితే ఈ ఓపెనింగ్ సీనుని తొలగించాడు దర్శకుడు స్టీవెన్ సోడర్ బెర్గ్. ఎందుకు? దీని తర్వాత స్క్రిప్టులో పైన పేర్కొన్న జైలు నుంచి విడుదలై వెంటనే దోపిడీ పథకంతో కా సినో బాట పట్టే సీనూ ఒకటే. ఎలా? ఇప్పుడూ జైలు విముక్తితో లభించిన స్వేచ్చని పణంగా బెట్టి కెరీర్ పట్ల ఫోకస్ తో కాసినో బాటే పట్టాడు. ఈ రెండో సీనుకి కూడా షో- డోంట్ టెల్ స్క్రిప్టింగ్ టూలే వాడినా ఇది రిపీటీషన్. పాత్ర గురించి ఓపెనింగ్ సీనులో చెప్పిన విషయాన్నే మళ్ళీ మళ్ళీ చెప్పే పునరుక్తి. పైగా రచయిత రాసిన ఓపెనింగ్ సీన్లో జైలు గదిలో కథ పుట్టడం లేదు. రెండో సీన్లో జైలునుంచి బయటికొచ్చాకే కథ పుడుతోంది. ఇలా కథ పుట్టిస్తూ క్లూనీ కాసినో నుంచి ఇంకో సిటీకీ, ఆ తర్వాత ఇంకో సిటీకీ తిరుగుతూ అనుచరుల్ని కూడేస్తూంటాడు.

        

అందుకని ఓపెనింగ్ గా రాసిన స్క్రిప్టులో మొదటి సీను సినిమాలో వుండదు. రెండో సీనే ఓపెనింగ్ సీనుగా సినిమాలో వుంటుంది. ఇప్పుడు ఓపెనింగ్ సీనంటే ఏమిటో అర్ధమై వుండొచ్చు. షో డోంట్ టెల్ అంటే ఒకసారే చూపించాలి ఏదైనా. రచయిత గ్రిఫిన్ దీనికి ముందు మూడు సినిమాలు రాసిన వాడే. అయినా ఈ పొరపాటు చేశాడు.

        

ఓపెనింగ్ ఇంకో విధంగా వుండొచ్చు : పాత్ర పరిచయంతో. సిల్వెస్టర్ స్టాలోన్ నటించిన ‘ఫస్ట్ బ్లడ్’ (1982) ఓపెనింగ్ సీను స్టాలోన్ కథ పుట్టిస్తూ గాక, పాత్రగా పరిచయమవడంతో వుంటుంది. ఈ పరిచయమయ్యే స్టాలోన్ జాన్ రాంబో పాత్ర, రెండో సీన్లో కథకి బీజం వేసి, మూడో సీను కల్లా కథ పుట్టించేస్తాడు.

        

రాంబో వియత్నాం యుద్ధంలో పాల్గొన్న పదేళ్ళ తర్వాత మిత్రుడైన సహ కమాండర్ ని వెతుక్కుంటూ వచ్చే దృశ్యం టైటిల్స్ తో ప్రారంభమవుతుంది. సరదాగా నడుచుకుంటూ ఆ గ్రామంలో కొచ్చి, బట్టలు ఆరేస్తున్న మిత్రుడి తల్లిని అడుగుతాడు. కొడుకు కొన్ని నెలలక్రితం క్యాన్సర్ తో మరణించాడని చెప్తుందామె. యుద్ధంలో విడుదల చేసిన ఒక రసాయన వాయువు వల్ల క్యాన్సర్ బారిన పడ్డాడని అంటుంది. సరదాగా మాట్లాడుతున్న స్టాలోన్ విషాదంలో మునిగి పోతాడు. చేసేది లేక ఆమె చేతిలో ఫోటో పెట్టి వెనుదిరుగుతాడు.

        

ఈ ఓపెనింగ్ సీనులో పాత్ర స్వభావంతో బాటు, ఎదురైన బాధాకర అనుభవంతో స్టాలోన్ పాత్ర పరిచయమవుతుంది. రెండో సీన్లో నడుచుకుంటూ పోతున్న స్టాలోన్ ని పోలీసు అధికారి ఆపి అనుమానించడం, వేధించడం, అతడి దగ్గర కత్తి దొరకడంతో అరెస్టు చేయడం జరుగుతాయి. మిత్రుడ్ని కోల్పోయిన బాధతో వున్న స్టాలోన్ ని ఇంకేదో అనుమానించి పోలీసు అధికారి ఆ విధంగా ప్రవర్తించడం మనకి సానుభూతి కల్గిస్తుంది. మూడో సీన్లో పోలీస్ స్టేషన్లో చిత్ర హింసలు పెట్టడంతో స్టాలోన్ ఎదురుతిరిగి పోలీసులందర్నీ కొట్టి పారిపోతూ కథ పుట్టించేస్తాడు.

        

అంటే ఇక్కడ పాత్రని పరిచయం చేసే ఓపెనింగ్ సీను ఆ వెంటనే సమస్యలో ఇరుక్కున్న స్టాలోన్ కథ పుట్టించడానికి తగిన సానుభూతి అనే ఎమోషనల్ కంటెంట్ ని సరఫరా చేయడానికి తోడ్పడింది. మధ్యలో ఇంకే సీను వేసి పొడిగించినా ఓపెనింగ్ సీనుకి అర్ధముండదు.

        

‘

‘ఫస్ట్ బ్లడ్’ అనుసరణగా 1983 లో చిరంజీవితో ‘ఖైదీ’ వచ్చినప్పుడు అందులో ఓపెనింగ్ సీను ‘ఫస్ట్ బ్లడ్’ రెండో సీనుతో వుంటుంది. చిరంజీవి వంతెన మీంచి నడుచుకుంటూ వచ్చి ఆగుతాడు. కుడివైపు కొండపల్లి, ఎడమవైపు కోటిపల్లి బోర్డు లుంటాయి. కొండపల్లి వైపు చూస్తూంటే కంట్లో నీరు తిరుగుతుంది. దీంతో ఏదో బాధాకర కథ వుందన్న అర్ధం స్ఫురిస్తుంది. ఎమోషనల్ కంటెంట్ ఇంతే వుంటుంది దాచి పెట్టిన విషయంతో. ‘ఫస్ట్ బ్లడ్’ లో విషయం చెప్పి ఎమోషనల్ కంటెంట్ ఇచ్చాడు. ‘ఖైదీ’ లో కంటనీరుతో మేనేజ్ చేశారు. ఇలాటి క్రియేటివ్ పంథాలుంటాయి. స్టాలోన్ కి మిత్రుడుండడం వల్ల ఆ ఓపెనింగ్ వచ్చింది. చిరంజీవికి ఇంకేదో ఫ్లాష్ బ్యాక్ వుండడం వల్ల ఆ హింట్ తో ఈ ఓపెనింగ్ వచ్చింది.

చెప్పేదేమిటంటే ఓఎనింగ్ సీన్లు పాత్ర కథ పుట్టించడంతో, లేదా పాత్రని పరిచయం చేస్తూ వున్నప్పుడు ఓపెనింగ్ సీనుతోనే సినిమా ఇంట్రెస్టు పుట్టిస్తుంది. మీ కథని బట్టి ఈ సమాచారాన్ని ఉపయోగించుకోండి. ఉగాది శుభాకాంక్షలు.

Q : స్క్రిప్టుకి రీరైటింగ్ పని ఎప్పుడు చేపట్టాలి? నేను ట్రీట్ మెంట్ ని రీరైటింగ్ చేస్తున్నాను. ఇప్పటికీ మూడు సార్లు చేశాను. దీనికి లిమిట్ ఏమైనా వుందా? ఫైనల్ గా స్క్రిప్టు పూర్తి అయిందని ఎలా తెలుస్తుంది?
—ఏ ఎన్ ఎస్, అసోసియేట్

A : కథ అంతిమ రూపం డైలాగ్ వెర్షన్ కి దిద్దుబాటు చేస్తూంటేనే వస్తుంది. ట్రీట్ మెంట్ ని ఎంత దిద్దినా అది కథకి అంతిమ రూపం కాదు. ట్రీట్ మెంట్ కేవలం డైలాగ్ వెర్షన్ కిచ్చే సమాచార పత్రం మాత్రమే. ఆ సమాచారంతో డైలాగ్ వెర్షన్ రాస్తున్నప్పుడు జరిగే మార్పు చేర్పులకే విలువ వుంటుంది. వన్ లైన్ ఆర్డర్ వున్నట్టు ట్రీట్ మెంట్ వుండదు. ట్రీట్ మెంట్ లో మార్పు చేర్పులు జరుగుతాయి కాబట్టి. అలాగే ట్రీట్ మెంట్లో వున్నట్టే డైలాగ్ వెర్షన్లో సీన్లు వుండవు. ఒక్కోసారి ట్రీట్ మెంట్లో రెండు సీన్లు కలిపి ఒక డైలాగుతో ఒకే సీనుగా మారిపోవచ్చు. అంతిమంగా తెర మీద పాత్రలు ఏం మాట్లాడతాయో ఆ డైలాగ్ వెర్షన్ నే దిద్దుకుంటూ వుండాలి. ట్రీట్ మెంట్ ని ఎంత దిద్దినా లాభముండదు. సమయం వృధా. మీకు ఉగాది శుభాకాంక్షలు.
—సికిందర్